Er zijn menselijke aspecten waar we het nu eenmaal niét mee hebben. Luiheid bijvoorbeeld. Of arrogantie. Voor iedereen is het wat anders. Veel kans dat precies die eigenschappen waar we ons het meest aan ergeren, psychisch in onze eigen schaduw of vergeetput beland zijn, zei psychiater Carl Gustav Jung. Maar vanuit dat onbewuste hebben ze meer vat op ons dan we zouden denken. Oproep om onze demonen in de ogen te kijken.
Tekst Anne Wislez
Natuurlijk zouden we het liefst allemaal helden zijn, met mooie eigenschappen als moed, intelligentie, humor, hartelijkheid en creativiteit. Maar als we onszelf in ons dagelijks doen en laten bezig zien, kunnen we ons net zo goed betrappen op lafheid, bekrompenheid, saaiheid, drift of jaloezie – om maar iets te noemen. In potentie is een mens een veelheid aan eigenschappen die laveren tussen twee polen: we kunnen luid en stil zijn, open en gesloten, lui en ijverig, toegeeflijk en eigenzinnig, leidend en volgzaam, edelmoedig en jaloers … Alleen zullen we doorheen ons groeiproces geneigd zijn bepaalde aspecten eerder te ontwikkelen dan andere. ‘Ik ben een eigenzinnige, ondernemende, geëngageerde mens’, zullen we dan zeggen. Dat we in die bevlogenheid ook wel eens onze momenten van angst of twijfel beleven, gooien we er niet in dezelfde ademteug uit. Op de een of andere manier definiëren we ons niet graag in zogenaamde tegenstrijdigheden. ‘Dualiteit vormt de kern van alle menselijke ervaring: we weten wat moed is omdat we ook angst hebben ervaren. Toch ontkennen we meestal onze dualistische natuur: we denken dat we of-of’zijn en niet en-en’, zegt de Amerikaanse therapeute Debbie Ford in het boek Schaduweffect, dat ze schreef met Deepak Chopra en Marianne Williamson. Jammer, want er is geen mens die in wezen niet en-en is. Alleen hebben we geleerd heel wat aspecten van onszelf onder de mat te vegen en die daar te houden. OVERLEVINGSSTRATEGIE Of de mens als een beschreven of onbeschreven blad ter wereld komt, is stof tot discussie, maar zonder twijfel worden doorheen de opvoeding bepaalde eigenschappen eerder aangemoedigd of ontmoedigd. Al naargelang wat vader, moeder, opvoeders en de cultuur als wenselijk of handelbaar beschouwen. ‘Neem een kindje waarvan de moeder langdurig ziek is’, stelt integratief psychotherapeute Hilde Vleugels, medeoprichter en directrice van de Educatieve Academie. ‘Als ze stil, lief en hulpvaardig is, aait haar vader haar liefdevol over het hoofd. “Je bent zo’n schatje, het doet mama deugd als je rustig bent, en het steunt papa dat je hem zo helpt.” Zo wordt haar identiteit, of die aspecten waar ze mee naar buiten komt, meer en meer lief en behulpzaam. Terwijl dat kind met momenten net zo goed kwaad, rebels en verdrietig is. Alleen zal ze dat zo goed mogelijk wegstoppen om mama en papa te behagen. Die aspecten van haar persoonlijkheid kunnen dan in de schaduw belanden, zoals de Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung dat noemde: ze komen niet tot ontwikkeling en “mogen er niet zijn”.’ Tot die nood zelfs totaal ondergesneeuwd raakt en vergeten wordt. Een overlevingsstrategie: we gedragen ons op een manier dat we door de omgeving geaccepteerd worden. Probleem is dat die strategieën ons later in ons leven kunnen gaan belemmeren om vrij te handelen.
BLINDE VLEK
Volgens Jung bestaat onze schaduw uit alle inhouden van ons eigen onbewuste, zoals verdrongen zwakheden, dingen die we aanvoelen als tekortkomingen, maar ook instincten zoals lust en bezitsdrang. ‘Het eenvoudigst omschrijf je de schaduw als onze onbeminde en onbekende kanten: wat je niet gezien wil hebben in jezelf, en onder de mat veegt’, zegt Hilde Vleugels. ‘Of wat in de vergeetput zit, want de Jungiaanse schaduw is in feite iets wat totaal onbewust is. We zijn vergeten dat het er zit. Als we erop aangesproken worden, zullen we het zelfs totaal ontkennen en in alle oprechtheid beweren: ik, jaloers/ eenzaam/agressief? Nee, echt niet. Je kan het vergelijken met een blinde vlek.’ Hoe bedreigend het grote onbewuste door Jungs voorganger, Sigmund Freud, ook afgeschilderd werd als een plek met alleen maar ondeugdelijke driften zoals seksuele frustratie en agressie, toch bevat onze schaduw lang niet alleen maar eigenschappen die we algemeen als negatief zouden bestempelen. Als het de opvoeder of de tijdsgeest dient om bijvoorbeeld preuts, ingetogen of rationeel te zijn, krijgen eigenschappen als sensualiteit, uitbundigheid of fijngevoeligheid in het kind geen aanmoediging, terwijl deze eigenschappen in een andere context juist een gevoel van genot, enthousiasme of vertedering kunnen oproepen. ‘Ook elke familie heeft zo haar eigenschappen waarmee ze zichzelf definieert’, aldus Vleugels. ‘Bijvoorbeeld: de Peetersen, die zijn sterk en sportief. Ben je dat niet, dan ben je geen echte Peeters.’ Word je in zo’n familie geboren als gevoelige poëet, dan krijgt jouw dromerige, lyrische kant waarschijnlijk weinig ruimte. Je probeert je dan misschien te harden en populair te maken bij de neven en nichten door te gaan voetballen of tennissen, terwijl in je subtiele schrijfkunsten je ware talent verscholen ligt. Als je gevoelige kant echt in je schaduw zit, kan het zelfs zijn dat je dat ene zweverige jongetje uit de klas gaat uitlachen of zelfs pesten. ‘Hoewel het negeren of onderdrukken van dit deel van onszelf de norm is, leert de ontnuchterende waarheid ons dat vluchten voor je eigen schaduw de kracht ervan alleen maar vergroot’, benadrukt Debbie Ford echter in haar boek. ‘In plaats van dat wij er zelf zeggenschap over hebben, zal de schaduw ons beheersen. Dan wordt het schaduweffect geactiveerd.’ Met dat schaduweffect bedoelt ze dat als we onze schaduw niet (h)erkennen, hij ons gedrag onbewust toch zal bepalen en zich in ons leven zal manifesteren, zij het op een niet zo aangename manier.
DOOR KIEREN EN SPLETEN
Volgens Jung is onze psyche erop gericht alle aspecten ervan te integreren, ook die stukken die tot dan toe als onwenselijk werden ervaren. Doen we dat niet bewust, dan piepen onze schaduwkanten toch via kieren en spleten ons gedrag binnen en betrap je je ondanks je hoge normen en waarden plots op een jaloerse uiting, een daad van wraak, een onsmakelijke roddel of woede-uitbarsting. Waar je jezelf dan waarschijnlijk ook meteen weer voor veroordeelt, omdat je vindt dat het ‘niet hoort’. Misschien ben je zelfs geneigd om de persoon of situatie die deze ongewenste reactie in je teweegbrengt, de schuld geven. ‘Want zonder die persoon zou je nooit zus of zo zijn. Nooit.’ Hoe onbewuster de schaduw was, hoe extremer de reactie kan zijn: iedereen kent wel het verhaal van de brave huisvader die opeens zijn gezin geweld aandoet en dan zichzelf van het leven berooft. Een schaamte of schaduw manifesteert zich plots te hevig en kan niet gezond gehanteerd worden. Brengen we onze schaduwkanten dus niet bewust naar de oppervlakte, dan kunnen ze zich tonen op manieren die ongezond zijn voor onszelf of onze omgeving. ‘Jung gaat hierin nog verder’, zegt Hilde Vleugels. ‘Hij zegt dat als je niet bewust naar je schaduw gaat kijken, het noodlot je zal achterhalen. Daarmee bedoelt hij dat het leven je op de een of andere manier zal dwingen ernaar te kijken, via confrontatie of crisis.’ Of zoals Pia Mellody, Amerikaans therapeute en auteur van onder meer Grenzeloos liefhebben, het zegt: ‘You have to hug your demons or they will bite you in the ass!’ Als je je demonen niet in de ogen kijkt, zullen ze jou te grazen nemen. Die confrontatie kan verschillende vormen aannemen: relatiecrisissen, conflicten, lichamelijke klachten, verslaving, … Volgens Hilde Vleugels kan je veel symptomen verklaren vanuit deze schaduwtheorie: iets in jou dat genegeerd wordt, creëert een disbalans die zich in je leven of lichaam op een of andere manier zal veruitwendigen. ‘Waarmee ik zeker niet zeg dat je een crisis of aandoening zo moét bekijken, of uitsluitend zo moet bekijken’, wijst Vleugels erop. ‘Het is slechts één manier om het te belichten.’ Een erg fascinerende, vindt ze zelf, maar ook een lastige. Want je schaduwkanten ontdekken is geen makkelijk gegeven, het zijn niet voor niets aspecten die je niet wilde zien. Hoe ze ontstaan zijn, draagt een pijn in zich die je misschien niet wil voelen. Bovendien heeft het feit dat je een aspect van jezelf als het ware wegduwde, je ook lange tijd beschermd en gediend: het zorgde ervoor dat je aanvaard werd en je veilig voelde. En ook dat moet erkend worden.
JE GROOTSTE KRACHT
Het goede nieuws is: in onze schaduw schuilt ook een kracht. Niet zelden is datgene wat we mogen bevrijden ook bron van heel mooie nieuwe dingen in ons leven. ‘If you don’t have any shadows, you’re not standing in the light’, zei Lady Gaga al. En daarmee verwoordt ze wat ook Jung zegt: we worden niet lichtend door naar het licht te kijken, we moeten de donkerte in. Als we onbewuste aspecten van onszelf bewust maken, komt er een stuk van onszelf vrij dat we constructief kunnen inzetten in ons leven. Michèle, oprichter van een klein bedrijf, heeft bijvoorbeeld geleerd dat niet werken geen doodzonde is, en daardoor een stukje rust kunnen inbouwen in haar leven. Immer verantwoordelijke Yves heeft zijn impulsiviteit bevrijd en maakt daarmee nu verrassende tuinkunst. En Eva heeft eindelijk aan zichzelf toegegeven dat haar moeder haar onrecht heeft aangedaan en is nu bevrijd van een diep sluimerend verdriet dat haar in een depressie had gejaagd. We moeten er weerstand voor overwinnen, maar onze schaduw bevrijden opent ook nieuwe wegen in onszelf. Soms ware talenten. ‘We durven vaak onze schoonheid en onze talenten niet te laten zien’, knikt Hilde Vleugels. ‘Dat mag niet, zeker niet in België (lacht). Schaduw is zeer cultureel bepaald. Een Belg zal bijvoorbeeld moeite hebben met de mondigheid of luidruchtigheid van de Nederlander, omdat net dat in zijn eigen schaduw zit.’ En zo zien we dat er niet alleen een individuele schaduw bestaat, maar ook een collectieve: thema’s die binnen een familie, natie of wereldwijd onderdrukt of niet-gezien worden en daardoor ongezonde uitingsvormen krijgen. Zo kan de schaduw van een samenleving zich ook in bepaalde maatschappelijke symptomen uiten. Het boek Borderline Times van psychiater Dirk De Wachter is daar een mooi voorbeeld van: het verwoordt hoe een individueel psychiatrisch symptoom een afspiegeling kan zijn van een hele maatschappij. ‘Zo vertelt bijvoorbeeld ook het gegeven burn-out welke aspecten in onze samenleving aangemoedigd worden en welke als minderwaardig worden beschouwd’, zegt Vleugels. ‘Wat aangemoedigd wordt, is perfectionisme, hard werken, het druk hebben, rationeel, sterk en in controle zijn. Wat in de schaduw geduwd wordt, is grenzen hebben, fouten maken, falen, emotioneel, zwak of hulpbehoevend zijn…’ Wereldwijd bekeken vertegenwoordigen verstorende fenomenen, zoals de verkiezing van Trump of het genadeloos optreden van IS, ook een aanzienlijke schaduw: zaken waar onvoldoende openlijk naar gekeken is, maatschappelijk blinde vlekken, of sociale groepen en volkeren waarmee te weinig rekening gehouden is, gaan zich op een extreme en vaak vernietigende manier roeren.
ALLES INTEGREREN
Het principe van de revoluties: wie te lang ontkend wordt, zal vroeg of laat reageren. Weegt de balans te lang door naar rechts, dan gaat links de barricades op. Of omgekeerd. En zo wordt in elk nieuw bewind wel weer iets anders taboe verklaard. Een eeuwig balanceren? ‘Ik denk het niet’, reageert Vleugels. ‘Ik zie zelf een ontwikkeling die voorbij die eeuwige dualiteit in gevecht gaat. Het gaat erom paradoxen te kunnen verdragen in jezelf. Dit maakt ons mens, en geeft ons meer ruimte om te spelen, volop te leven, te ademen. Als alle aspecten mógen zijn, heeft dat ook invloed op je gezondheid, je energie en levensvreugde. Let op, ik zeg invloed, want je schaduw bevrijden, lost daarom niet alles op. Maar ik volg Jung volledig in zijn pleidooi voor het verenigen van tegenstellingen in onszelf. Dat is het proces van heelwording, of het individuatieproces, zoals hij dat noemt.’ En vandaag is het meer aan de orde dan ooit. We leven in een tijd waarin de schaduw zich massaal roert, klokkenluiders praten, doofpotacties het daglicht zien, of revolutionaire reacties ontstaan. ‘We worden letterlijk geconfronteerd met onze schaduwkanten. Daarom is het leren verenigen van tegenstellingen in de wereld, en in de eerste plaats in jezelf, ook zo eigentijds. Al hoef je daarvoor nog geen Jungiaanse analyse te hanteren’, nuanceert Vleugels nog tot slot. ‘Je kan dit gegeven ook vertalen naar een zeg maar meer cognitieve of contextuele aanpak. In onze integratieve benadering – Interactionele Vormgeving – wordt onder meer gekeken naar welke overtuigingen en onderliggende schema’s je met je meedraagt waardoor je je gedraagt zoals je je gedraagt, en welke submodaliteiten daarin geen aandacht krijgen. Vanuit een contextueel perspectief wordt gekeken welke thema’s vanuit generaties worden meegenomen naar het heden. Dat kan gaan over familiegeheimen, of hoe je gezin naar buiten kwam, het familiemoto… Ook dan krijg je een duidelijk beeld van wat in een gezin ruimte kreeg en wat minder aan de orde was.’
IS JUNG VAN DEZE TIJD?
Onze schaduw bestaat volgens de Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung uit alle inhouden van ons eigen onbewuste. Bij psychoanalyse wordt naar die inhouden gepeild, maar in andere therapievormen is dat minder aan de orde. Vandaar de vraag: is Jung nog wel van deze tijd?
ACHTERHAALD
‘We spreken niet langer over het onbewuste, maar over automatische processen’ ‘In feite is het begrip “onbewuste” in de huidige psychologie een beetje achterhaald’, zegt psycholoog en onderzoeker Victor Spoormaker van het Max Planck Instituut voor Psychiatrie in München (zie ook p. 82). ‘Niet dat het onbewuste op zich niet zou bestaan. Alleen lijkt het zo omschreven alsof het om een soort entiteit gaat, een geheel waar je in kan duiken of waarmee je te maken krijgt. Daar kan je als onderzoeker weinig mee. Het kan zijn dat ten tijde van Freud en Jung bepaalde seksuele impulsen zodanig onderdrukt werden dat ze zich vaker problematisch manifesteerden, maar op dit moment bekijken we het alleszins niet meer zo. We weten nu veel meer over neurocognitieve processen dan 100 jaar geleden en daarom spreken we in de huidige psychologie eerder over automatische processen. Dingen die we automatisch doen en waar we ons niet van bewust zijn, maar die de werking van het bewustzijn wel kunnen beïnvloeden. Dat zijn uiteraard gedachten waar we ons dan ook bewust van kunnen worden, zodat we er anders mee kunnen omgaan.’
WEER HEEL ACTUEEL
‘Jungs ideeën lijken in deze extreme tijden weer heel erg aan de orde’ ‘De vraag of de ideeën van Jung nog een plek hebben in de huidige psychologie leeft inderdaad’, bevestigt integratief therapeute Hilde Vleugels die net een bijeenkomst van het EAP (European Association for Psychotherapy) bijwoonde waar dat vraagstuk op Europees niveau ter sprake kwam. ‘Sommige therapeuten zijn radicaal tegen, plaatsen Jung zelfs in het vakje esoterie – omdat hij zich ook liet inspireren door ideeën uit de religie en het occulte –, anderen vinden het dan weer ondenkbaar dat we die rijkheid aan informatie niet zouden opnemen in de studies, omdat het zo aanvullend is. Jungs schaduwtheorie leek velen rond de tafel juist erg aan de orde. Heel wat maatschappelijke symptomen wijzen erop dat we bepaalde eigenschappen krampachtig onder de mat proberen te houden. Eigentijdse dames zoals Griet op de Beeck hebben het over “je demonen in de ogen kijken”, en eigenlijk bedoelt ze daarmee net hetzelfde. Het verheugt me dan ook dat we met het EAP tot een bevredigend gezamenlijk standpunt konden komen: namelijk dat welke overtuiging je als therapeut ook hebt, je je ideeën nooit mag opdringen aan de cliënt. Je moet niet met begrippen als schaduw afkomen als een cliënt daar niet mee gediend is, maar je afstemmen op zijn context en hulpvraag. Als integratief therapeut die sowieso een breed spectrum aan instrumenten uit de verschillende disciplines hanteert, kan ik me daar uiteraard ook helemaal in vinden.’
Bron: November 2017, Psychologies Magazine
